El Niño in Brazilië: De ergste droogte in de geschiedenis en veel branden
El Niño (“Het jongetje” in het Spaans) is een natuurverschijnsel waarbij het zeewater voor de kust van Peru en Ecuador eens in de twee tot zeven jaar sterk opwarmt, met een groot effect op het klimaat van Zuid Amerika en delen van de rest van de wereld. De El Niño van 2023-2024 word beschouwd als de op drie na krachtigste in de geschiedenis, met als gevolg wijdverspreide droogtes, overstromingen en andere natuurrampen. In Brazilië heeft het geleid tot de ergste droogte in de geschiedenis van het land. Hieronder een beschrijving van de gevolgen in de belangrijkste natuurgebieden.
In het Amazonegebied
Normaal gesproken kan het bos in het Amazonegebied alleen branden als men de onderste vegetatielaag kapt en enkele weken blootstelt aan de lucht om uit te drogen, want door de hoge vochtigheid in de ondergroei kan het anders niet ontvlammen. Dat is de reden waarom branden zelden voorkomen in de regentijd, dat ongeveer samenvalt met het eerste semester van het jaar. Echter, door de droogte van de afgelopen 2 jaren vormen het aantal waargenomen brandhaarden in de regentijd een record binnen de laatste 20 jaar en een verhoging van 43% ten opzichte van vorig jaar.
Branden in het Amazonegebied zijn alleen mogelijk onder het boven beschreven “slash and burn” landbouwsysteem, dat met name door zelfvoorzienende boeren en inheemse volkeren wordt toegepast. Ook veeboeren, groot en klein, laten regelmatig hun weilanden branden om te voorkomen dat het gras overwoekerd wordt door secundair bos.
Deze branden worden normaliter alleen in de droge tijd aangestoken, dat ongeveer samenvalt met de tweede semester van het jaar, omdat het anders door de regen gesmoord word. Nu de droge periode eenmaal is aangebroken, is de verwachting dat deze landbouw gerelateerde branden die van vorige jaren zullen overtreffen.
Verder is vanwege El Niño de waterstand op enkele punten in het Amazonegebied extreem laag dit jaar, met name aan de Madeira rivier, dat zijn wateren onttrekt uit het Boliviaanse Andes gebergte, en in de omgeving van Tabatinga (AM), waar de Amazone rivier het Braziliaans grondgebied binnentreed. Vorig jaar was het waterniveau van vele rivieren ook al extreem laag, m.n. in de stad Manaus (AM). Het betrof toen de tweede laagte waterniveau ooit, slechts overtroffen in 1926.
In de Pantanal
De Pantanal is het grootste tropische moerasgebied ter wereld, met een oppervlakte van 140.000 vierkante kilometers. Het ligt tussen de Braziliaanse deelstaten Mato Grosso en Mato Grosso do Sul, maar strekt zich tevens uit naar delen van Bolivia en Paraguay.
Vanaf het begin van de droge periode in juni zijn er meer dan 15.000 vierkante kilometers - 10% van het bioom (!) - dit jaar door brand verwoest. Volgens het Laboratorium voor milieusatelliettoepassingen van de Federale Universiteit van Rio de Janeiro (LASA-UFRJ) zijn in de afgelopen twee maanden de ergste branden ooit waargenomen. Er is een groeiende bezorgdheid dat in de komende droge periode (t/m december) de verwoesting die van 2020 zou kunnen overtreffen, toen 26% van het ecosysteem werd verwoest en meer dan 17 miljoen dieren stierven. De oorzaken van deze branden zijn nog niet helemaal duidelijk, maar het is mogelijk dat een aantal daarvan uit de hand gelopen landbouw gerelateerde branden betreft.
Inmiddels zijn de meeste branden onder controle, hoewel het gevaar voor nieuwe ontvlammingen nog steeds bestaat, met name vanwege broeiende ondergrondse turfbranden. Ook de hevige rookontwikkeling die omliggende steden tijdens de branden verstikte is inmiddels afgenomen, hoewel het een dunne laag as als stille getuigen heeft achtergelaten.
In de deelstaat São Paulo
De burgerbeschermingsdienst van São Paulo heeft onlangs een noodsituatie aangekondigd vanwege de vele brandhaarden die de hele deelstaat teisteren. Het aantal branden tussen januari en augustus dit jaar is met 386% gestegen ten opzichte van 2023.
De branden gebeuren vooral op de vele suikerrietvelden van São Paulo, met een geteeld oppervlakte van 5,5 miljoen hectare verreweg de grootste suiker en ethanol producent van Brazilië. De oogst is in de afgelopen maanden gerooid en de velden waren daardoor bezaaid met een grote hoeveelheid aan droge stoppels en afvalbladeren, die door een aanhoudende droogte en hoge temperatuurreeks makkelijk vuur konden vatten. Er waren dan ook vele waarschuwingen gedurende de afgelopen maand dat dit zou kunnen gebeuren, vooral in combinatie met een strakke wind in de afgelopen weken, die grote stofwolken veroorzaakte. Er zijn berichten dat de branden inmiddels zijn verspreid naar eucalyptus- en koffieplantages.
Door de rookontwikkeling is de luchtkwaliteit in vele steden van de deelstaat dusdanig aangetast dat de overheid thans het gebruik van mondkapjes aanraad. Door de zuidelijke wind heeft de rook zich ook naar het Noorden verspreid, zelfs tot aan de hoofdstad Brasilia, zo’n 800 km daar vandaan, waar het zich met de stof in de droge lucht vermengd heeft.
Tot nu toe zijn over de hele deelstaat 15 personen gearresteerd op verdenking van brandstichting, maar het is nog niet duidelijk of het een gecoördineerde criminele actie betreft. Inmiddels heeft de federale politie op aanvraag van het agentschap voor natuurbescherming IBAMA een onderzoek ingesteld naar de oorzaken van de branden.
Consequenties en de reactie van de Braziliaanse overheid
De milieuschade van de branden is nog niet te overzien. Duidelijk is nu al dat de impact groot zal zijn. Vooral in de Patanal wordt gevreesd voor het natuurlijke evenwicht in het ecologisch systeem.
Voor de landbouwsector wordt een schade voorzien van honderden miljoenen dollar. Het droge weer tast de oogsten aan en kan het leiden tot een krapper aanbod van vee, met mogelijke consequenties voor de voedselprijzen. Daarnaast is er bezorgdheid over de afnemende opslagcapaciteit van hydro-elektrische stuwmeren, gezien met land sterk afhankelijk is van waterkrachtcentrales voor het opwekken van elektriciteit.
Minister voor milieu Marina Silva verklaarde dat Brazilië in oorlog is met het vuur. President Lula heeft onlangs aangekondigd een klimaatautoriteit op te richten om deze crisis aan te pakken.
Er zijn ook plannen aangekondigd om strengere regels in te voeren tegen het gebruik van vuur in landbouwpraktijken, zoals het "slash and burn"-systeem. Tegelijkertijd wil de regering investeren in meer kredietlijnen en middelen om branden te bestrijden die kunnen ontstaan door deze praktijken. Dit zou kunnen helpen bij het implementeren van duurzamere landbouwtechnieken en het ondersteunen van gemeenschappen die mogelijk afhankelijk zijn van traditionele brandmethoden.
Bronnen:
- Gabriel Adami, medewerker SOS Pantanal. Brasilia - DF
- CPRM (sgb.gov.br)
- Quase todo estado de SP está em emergência para incêndios, diz Defesa Civil | CNN Brasil
- Rodrigo Mendes, onderzoeker Embrapa Environment, Piracicaba – SP
- Produção de Cana-de-açúcar em São Paulo | IBGE
- Rajada de vento de até 75,9 km/h 'levanta poeira' e reduz visibilidade no céu de Campinas | Campinas e Região | G1 (globo.com)
- Queimadas: Agro amarga prejuízos que já ultrapassam R$ 2 bilhões - Sociedade Nacional de Agricultura (sna.agr.br)
- Valor Econômico, 11/09/2024.
Met dank aan Simone Perez (ZMA/BZ-PPC), voor de reacties van de Braziliaanse overheid.