Brazilië, Ambassade bezoekt inheemse volkeren in het Amazonegebied
Ramon Gerrits van ons LNV team reisde onlangs met Ambassadeur André Driessen en Tweede Secretaris voor Mensenrechten Burak Çevik naar het Amazonegebied om kennis te maken met de leefomstandigheden van de lokale inheemse gemeenschappen. Er werd gekeken naar de erkenning van hun landrechten, alsmede de moeilijkheden die deze gemeenschappen ondervinden bij het bewaken van hun leefgebied. Het bezoek werd begeleid door FUNAI, de Federale Overheidsdienst voor Inheemse Volkeren.
“Misère, strijd en eisen”, dat waren de woorden die het meest opvielen tijdens de gesprekken met de inheemse gemeenschappen. Zeker in het bezochte gebied waar de bedreigingen van de ontwikkeling van alle kanten op de gemeenschappen afkomen, kan men niet aan de indruk ontkomen dat deze gemeenschappen nog een hele lange weg te gaan hebben om hun bestaansrecht te verzekeren. Aan strijdlust ontbreekt het niet, maar alle andere factoren werken in tegenovergestelde richting.
Volgens gegevens van de demografische volkstelling van 2022 wonen er in Brazilië 266 inheemse volkeren met een aantal van 1.693.535 mensen, oftewel ongeveer 0,83% van de totale Braziliaanse bevolking. Deze communiceren in 275 verschillende talen. Het noorden van Brazilië herbergt bijna 45% van de totale inheemse bevolking, waarbij de meeste, namelijk 490.000 personen, in de deelstaat Amazonas wonen. De deelstaat Pará, waar het bezoek plaatsvond, telt ongeveer 80.000 inheemse bewoners.
Tijdens de dienstreis heeft men een vijftal inheemse dorpen bezocht rondom de stad Santarém (PA), aan de monding van de Tapajós rivier. In deze dorpen wonen verschillende volkeren, met name Munduruku en Apiacá, maar ook Arapium, Tapajó, Tapúia en Jaraki. Elk dorp heeft te maken met verschillende problemen die de integriteit van hun land en hun voedselzekerheid bedreigen. Zo is één van de bezochte dorpen zo goed als omsingeld door sojavelden, waardoor er landconflicten ontstaan met omringende boeren. In andere, meer aan de rivier gelegen dorpen, is er sprake van teruglopende visvangsten door concurrentie met de visserij industrie, naast een steeds verder beperkter leefgebied door oprukkende verstedelijking. In andere dorpen, gelegen binnen een beschermd natuurgebied (het Tapajós Nationaal Bos) is er sprake van invasies door de illegale houtkap en landconflicten met omringende (niet inheemse) bewoners.
De bezochte volkeren leven vooral van zelfvoorzienende landbouw, jacht en visserij. Er is sprake van minimaal ondernemerschap zoals het verkopen van landbouwoverschotten of culturele objecten. Maar hun belangrijkste bronnen van inkomsten zijn de ‘Bolsa Familia’, het sociale bijstandsprogramma van de federale regering, naast ouderdomspensioen en de paar dorpelingen die in overheidsdienst zijn. Hun kinderen hebben toegang tot dagelijkse maaltijden op de aanwezige lagere- en middelbare scholen.
Er is dus sprake van een sterke afhankelijkheid van overheidsdiensten, terwijl zij niet in staat zijn om hun leefgebied zelf te beschermen, waardoor hun voedselzekerheid in het geding komt. Ondanks het feit dat er tijdens de huidige regering een ministerie voor inheemse volkeren (MPI) in het leven is geroepen en er een overheidsdienst bestaat voor hun bescherming (FUNAI) - beide nota bene geleid door inheemse bestuurders - ontbreekt het aan alles: geld, capaciteit, invloed/macht, maar vooral aan een stevige stem in het politieke middenveld.
Kritiek op de Lula-regering en FUNAI
Tijdens het bezoek kreeg de regering Lula veel kritiek van de inheemse gemeenschap, omdat de huidige Braziliaanse president volgens hen zijn beloften niet nakomt om de landrechten van de inheemse volkeren te beschermen. Ondanks toezeggingen van de huidige president om 14 inheemse gebieden officieel te erkennen binnen de eerste 100 dagen van zijn mandaat, hebben tot op heden slechts 10 gebieden federale bescherming gekregen, terwijl nog eens 26 processen zijn blijven hangen in de laatste stadia van goedkeuring. Bij gebrek aan officiële erkenning van hun leefgebied zijn de inheemse gemeenschappen kwetsbaar voor toenemende landinvasies, geweld en uitputting van de omgeving waar ze afhankelijk van zijn. Dat zorgt voor een ongezonde bestuurlijke dynamiek waarbij overheidsdiensten ten baten van inheemse gemeenschappen vaak alleen onder juridische dwang tot stand komen.
Tijdens de reis bleef FUNAI zelf overigens niet gespaard van kritiek door de inheemsen. Volgens hen is het medeschuldig aan het trage en moeizame erkenningsproces vanwege diens bureaucratie en politieke onwil. De FUNAI veldwerkers hooorden dit lijdzaam aan. Het viel tevens op dat hun lokale kantoor kampt met een gebrek aan menskracht en materieel om de enorme regio van de beneden Tapajós rivier te bedienen, waar zo’n 17.000 inheemsen mensen wonen. Ze beschikken slechts over één zaaltje binnen de campus van UFOPA (de Federale Universiteit in Santarém), bemand met in totaal 3 personen en moeten hierbij hun eigen vervoer verzorgen. En hun regionaal hoofdkantoor in Itaituba (PA), gelegen in de middenloop van de Tapajós rivier, is naar eigen zeggen evenmin voldoende uitgerust. De regionale vertegenwoordiger uit Itaituba die het bezoek begeleidde was zelf voor het eerst in de regio Santarém sinds zijn benoeming, één jaar geleden, omdat hij moeilijk toestemming krijgt vanuit de hoofdstad Brasilia om binnen zijn eigen rayon te reizen.
Positieve ontwikkelingen
Naast de bestaande uitdagingen zijn er echter ook lichtpuntjes die noemenswaardig zijn. Zo proberen de inheemse volkeren hun geschiedenis, cultuur en taal in leven te houden en dragen het over aan de jongere generaties. Aan onderwijs wordt veel belang gehecht en de dorpen zijn voorzien van ambtenaren die als docent werkzaam zijn, vaak dorpelingen die zelf na hun opleiding terugkeerden naar hun gemeenschappen. Sommige inheemse gemeenschappen blijken tevens al verschillende stappen te hebben gezet ter bevordering van hun zelfredzaamheid. Zo opende één van de bezochte dorpen uit eigen initiatief een medische post met behulp van het openbaar ministerie. In een ander dorp hadden jonge meiden verschillende houten kunstobjecten in de vorm van dieren gemaakt om die te verkopen. Ook bezocht men een visteelt project dat in samenwerking met de Federale Universiteit in Santarém UFOPA in één van de dorpen word uitgevoerd.
Landrechtenproject
Het LNV team en de politieke afdeling van de ambassade proberen de inheemse groepen in deze regio te ondersteunen met onder andere een klein project gefinancierd vanuit het BZ-POBB programma. Dit landrechtenproject word uitgevoerd door het Nederlandse Kadaster, in samenwerking met het Land Governance Institute (IGT) van de Universiteit van Campinas (Unicamp) en richt zich op het ontwikkelen van een efficiëntere methodologie voor het afbakening- en erkenningsproces van inheemse gebieden. Indien succesvol, kan het als model dienen voor toekomstige demarcatieprojecten in Brazilië.