Duurzame landbouw in de woestijn. Een vuurtoren of een fata morgana…?
Grondwater onder de woestijn is een eindige hulpbron. Hoe lang kan het meegaan? Twee, drie generaties of meer dan een eeuw? Hoe kan die tijd benut worden om dit water optimaal te benutten werk en inkomen te creëren, te leren over duurzame, waterefficiënte landbouw en menselijk kaptiaal op te bouwen. In de Wahat boerderij van Sekem in de Westelijke Woestijn van Egypte experimenteren en investeren ze daarmee. Doel is zoveel mogelijk duurzaamheidswinst boeken voor dat het water op is. Paradoxaal of inspirerend? Tijdens een veldbezoek kregen ambassademedewerkers een indruk.
Water is schaars in Egypte. Het land is voor meer dan 95% afhankelijk van de Nijl voor zijn water voorraad. Tegelijk groeit de bevolking van het meest bevolkte land van het Midden-Oosten en Noord-Afrika met ca. 2 miljoen mensen per jaar wat een beroep doet op de landbouw om voor voedsel, banen en exportinkomen te zorgen. Van oudsher vindt landbouw vooral plaats in de Nijldelta en een smalle vruchtbare strook land in de Nijlvallei. Al generaties heeft Egypte de ambitie het landbouwareaal uit te breiden door land in de woestijn aan te winnen. Zo heeft President Sisi opgeroepen tot het aanwinnen van 1,5 miljoen feddan (circa 600.000 ha.) als eerste stap richting 2 miljoen hectare.
Greening the desert
Sinds de jaren negentig is het aantal commerciële landbouwbedrijven die boeren in de woestijn erg gegroeid. Zulke bedrijven zijn een motor voor export en werkgelegenheid. Met name de export van groenten, fruit, aromatische en medicinale planten is voor een groot deel afhankelijk van productie in deze ‘nieuwe landen’’. Hierdoor is Egypte recent uitgegroeid tot de grootste exporteur van sinaasappels wereldwijd. Maar ook de toelevering van producten als aardappelen, gerst en zuivel voor de lokale verwerkende industrie, met bedrijven als Farm Frites, Al Ahram/Heineken en Danone zijn hiervan afhankelijk. Vaak betreft dit gebieden langs de Nijl en de Delta, waar ze via irrigatiekanalen, of de grondwatervoerende laag langs de rivier toegang hebben tot Nijlwater. Maar in veel gevallen maken bedrijven via boorputten gebruik van niet hernieuwbaar grondwater. In sommige gebieden heeft dit al geleid tot het uitputten of verzilten van bronnen.
Sekem is een bijzonder geval van een bedrijf dat landbouw bedrijft in de woestijn. De basis voor dit familiebedrijf is de teelt van biologisch-dynamische landbouwproducten op een farm buiten Cairo aan de oostelijke rand van de Nijldelta. Daarnaast wordt het voorzien van producten van een netwerk van agrarische bedrijven en verwerkt het kruiden, katoen en andere producten voor de export en lokale biologische winkels. Sinds de jaren zeventig is dit initiatief uit gegroeid tot een conglomeraat van commerciele, charitatieve en onderwijsinstellingen, mede door de inzet van vrijwilligers, donateurs en ontwikkelingsprojecten. Met de nauw aan Sekem gelieerde Heliopolis universiteit is Sekem ook een partner voor verschillende kennisuitwisselings- en ontwikkelingsprojecten gesteund vanuit Nederland, zoals het Desalt project dat kennis ontwikkelt en uitwisselt op het gebied van zilte teelt. Door zijn rol in kennisontwikkelen en delen is Sekem een ware lighthouse farm.
Bezoek aan de oase
Onlangs werden de landbouwraad en waterdeskundige van de Nederlandse ambassade in Cairo vergezeld door een expert van ICARDA (een internationaal onderzoeksinstituut voor landbouw in droge gebieden) uitgenodigd op de 1400 hectare Wahat-farm van Sekem. Dit ligt op 350 kilometer van Cairo vlakbij de oase Baheriya. Hier verbouwt de sociale onderneming sinds 10 jaar kruiden, dadels en andere landbouwproducten zoals pinda’s en katoen voor de export en lokale consumptie. Reden voor Sekem om hier te boeren is om verontreiniging van gewassen met pesticiden vanuit de omgeving te vermijden. Gemiddeld werken er zo’n honderd medewerkers op deze farm, waar het land met een tiental centerpivot irrigatiesystemen beregend wordt. Energie voor het oppompen van water en het bevloeien van de akkers wordt met zonnepanelen opgewekt. Compost wordt nu nog van elders aangevoerd en langzaamaan wordt een vruchtbare bodem opgebouwd. De bedoeling is om op termijn alle compost lokaal te maken. Met de aanplant van bomen wordt koolstof vastgelegd, waarvoor gecertificeerde koolstofkredieten worden afgegeven.
Oogsten van kennis
De boerderij in Wahat is een plek van leren en experimenteren. Naast gewassen waar Sekem ervaring mee heeft als dadels en kruiden (zoals munt, anijs en tijm) worden er ook proeven gedaan met relatief nieuwe gewassen als jojoba. Ieder jaar komen honderden studenten van Heliopolis universiteit voor veldwerk naar Wahat. Ook voor toegepast academisch onderzoek is de farm een proeflocatie. Zo is Wiekert Visser, bijzonder hoogleraar bij Heliopolis universiteit, samen met de universiteiten van Utrecht en Wageningen een project begonnen om te bestuderen wat het effect is van het toevoegen van gemalen basalt op de teelt van gewassen en de opslag van koolstof in de bodem.
Beschikbaarheid van water is een uitdaging. In de nabij gelegen oase stroomde in de jaren zestig het water nog bij bronnen uit de grond. Inmiddels bevindt het grondwaterpeil zich daar zo’n twintig meter onder de oppervlakte. Sekem probeert het water efficiënt te gebruiken door te zoeken naar gewassen die passen in de woestijn. Jojoba, de casuarinaboom en dadelpalm kunnen met een beperkte hoeveelheid water toe. Kruiden ontwikkelen een sterker aroma door waterschaarste. Men blijft op zoek naar oplossingen om zuiniger met water om te gaan: beregening kan vanwege zonnekracht alleen in de zengende hitte plaats vinden en mengteelt en bodembedekkers zouden verdamping kunnen beperken. Die oplossingen moeten wel passen bij de lokaal toepasbare technieken.
Dilemma van fossielwater
Net als andere landbouwbedrijven in Egypte worstelt Sekem met een dilemma. Het is evident dat er in de Westelijke woestijn meer grondwater wordt onttrokken dan wordt aangevuld. Het overheidsbeleid is gericht op meer productie, meer export en meer werkgelegenheid. Landeigenaren staan onder druk om zo veel mogelijk land te bewerken, onder dreiging anders hun landrechten kwijt te raken. Dit staat een goede planning van landgebruik en bodem-bedekkende gewassen in de weg, wat consequenties heeft voor efficiënt watergebruik. De lokale verwerkende industrie wordt gestimuleerd lokale grondstoffen te gebruiken, om import te beperken en export te vergroten. Hoe lang de watervoerende lagen onder de woestijn dit kunnen ondersteunen is niet duidelijk. Data hierover is staatsgeheim. Al wagen sommigen zich aan schattingen over hoe lang water beschikbaar zal zijn, blijft dit onduidelijk. Om hier beter zicht op te krijgen is meer onderzoek nodig, zowel door individuele bedrijven als Sekem, als voor de Egyptische overheid.
Investeren in de toekomst?
Investeren in woestijn landbouw gaat dus ten koste van de beschikbaarheid van fossiel water voor toekomstige generaties. Bedrijven en de Egyptische overheid moeten de afweging maken of de terugverdientijd van die investeringen groter is dan de periode waarin water onttrokken kan worden. Voor ontwikkelingsbanken als de Wereldbank en het Nederlandse FMO is het investeren in zulke projecten onaantrekkelijk vanuit hun duurzaamheidsbeleid.
Tegelijkertijd blijft het streven van het vergroenen van de woestijn trekken. Voor ondernemers lonkt het perspectief uit niets iets te maken, wetenschappers worden uitgedaagd door alle onbeantwoorde vragen, toeristen zoeken de rust en de heldere sterrenhemel en wereldverbeteraars zien in de woestijn een onbeschreven blad, waar een nieuwe gemeenschap gebouwd kan worden.
De vraag is, wat brengt dit uiteindelijk eindige water op en waar wordt die opbrengst in geïnvesteerd? In het geval van Sekem wordt er op Wahat veel geleerd en geïnvesteerd in menselijk kapitaal. Het bedrijf verschaft werk, waarmee families worden gevoed en opgeleid. Gaandeweg worden kennis en vaardigheden op gebied van duurzame landbouw ontwikkeld die elkders kan worden toegepast. Zo hebben oud-medewerkers van Sekem elders biologische landbouwbedrijven opgezet, en is het maken en aanbrengen van compost een wijd verbreid gebruik geworden. Studenten en onderzoekers jong en oud ontwikkelen kennis uit de praktijk en kunnen van elkaar leren en inspireren.
Zoeken naar kansen
Het landbouwteam van de ambassade in Cairo zoekt graag naar kansen om Sekem te verbinden met Nederlandse kennispartners om meer te leren en te innoveren op het gebied van duurzame landbouw in droge geïrrigeerde teeltsystemen. Zo is Wageningen Research onlangs gevraagd om te zoeken naar partners en mogelijkheden om onderzoek te doen naar teelttechnieken en -systemen die toepasbaar zijn voor de gangbare landbouw in Egypte om de omslag te maken naar duurzame landbouw. Sekem en Heliopolis zou een goeie partners zijn voor een zoektocht naar een Egyptische boerderij van de toekomst.
Net als het leven, is Wahat farm vergankelijk. Maar het is mooi om te zien welke hoop deze groene plek in de woestijn kan bieden: deze oase van leren, reflecteren en inspireren.