Schoolmaaltijden in Zweden, hoe zit dat?
Eten op school is al langer een onderwerp van discussie in Nederland. Hoe zit dat eigenlijk in Zweden, waar sinds de 17de eeuw al een vorm van eten op school is? In dit artikel word het ontstaan van publieke schoolmaaltijden in Zweden uitgelegd en word er gekeken naar hoe het er tegenwoordig aan toe gaat.
Quick facts
- Sinds de 17de eeuw is er een vorm van eten op school geweest
- In 1946 werden schoolmaaltijden via de overheid gefinancierd
- Sinds 1997 heeft iedere leerling in Zweden recht op een schoolmaaltijd
- De gemeentes zijn verantwoordelijk voor de schoolmaaltijden
- Dagelijks ontvangen 2 miljoen schoolkinderen een gratis maaltijd
- Dat kost 5 miljard Zweedse kronen per jaar (basisschool)
- De totale kosten zijn ongeveer 6% van het volledige schoolbudget (basisschool)
Achtergrond: het ontstaan van de schoolmaaltijd in Zweden
School lunches houden jongeren van de straat
In de 17de eeuw werden bedelende kinderen in de hoofdstad Stockholm door de kerk gezien als een groot, complex en vervelend probleem. Een gratis maaltijd aangeboden op school zouden de arme kinderen van de straat houden. Na nieuwe wetgevingen in 1870 en 1876 werd het verplicht voor kinderen om naar school te gaan. Hierdoor werd het heel duidelijk en zichtbaar dat veel kinderen honger hadden. Het werd geconstateerd dat kinderen niet geschoold konden worden zonder het hongerprobleem aan te kaarten.
Tot de jaren 30 was de gratis schoolmaaltijd alleen beschikbaar voor kinderen die het aantoonbaar nodig hadden. Dit werd gecontroleerd door hulpverleners van de kerk, door middel van huisbezoeken en belasting gegevens. In 1910 was het aandeel kinderen in Stockholm dat gratis schoolmaaltijden ontving 9.4 procent. In 1913 was dat gegroeid tot 13 procent.
Tijdens en na de Eerste Wereld Oorlog veranderde de focus van de maaltijden. Vooral afgelegen vissers- en bosbouwgemeenschappen en snelgroeiende steden werden gezien als gebieden waar maaltijden nodig waren.
Schoolmaaltijden werden in deze tijd (en vanaf het begin) georganiseerd door de scholengemeenschappen in samenwerking met het Rode Kruis, huisvrouwenverenigingen, liefdadigheids- en filantropische organisaties. Soms was er geen samenwerking en werd de school lunch geheel door de derde partijen georganiseerd.
Een succesvolle natie begint op school
In de jaren 30 was er een belangrijke omslag van school as een educatieplatform naar school als een tool voor sociale hervormingen. De school werd gezien als plek waar ieder kind en iedere familie mee te maken heeft. Kortom, een efficiënte arena om gezonde, sterke en succesvolle staatsburgers te bevorderen. Sociale hervormers maakten zich zorgen over de kans op een afnemende en stagnerende populatie van Zweden en wijdte deze problematiek aan slechte eetgewoontes en slecht georganiseerde huishoudens die opgelost zouden moeten worden door een heropvoeding op het gebied van boodschappen doen, koken en eten. Dit was overigens niet een probleem uniek in Zweden. Zo stuurde ook de Volkenbond het verzoek aan lidstaten om comités op te zetten om ondervoeding tegen te gaan.
In 1935 werd er in Zweden een comité opgezet om voeding onder de bevolking te onderzoeken. Het eindrapport van het onderzoek had een grote focus op schoolmaaltijden en stelde dat de enige oplossing voor ondervoeding een algemene gratis schoolmaaltijd was. Met de Tweede Wereld Oorlog op de horizon was er geen aandacht of budget voor, en werd daarom het idee voor een gratis schoolmaaltijd in de ijskast gezet. Tien jaar later in 1945 kwam het tweede rapport van het comité, met dezelfde boodschap: gratis schoolmaaltijden voor alle leerlingen.
Pas in 1946 na het einde van de Tweede Wereld Oorlog kwam het besluit om de gratis schoolmaaltijden voor iedereen te introduceren, ongeacht economische situatie van het kind, en gefinancierd door de overheid. Echter, het duurde bijna 30 jaar voordat iedere provincie de gratis school lunches aanbood.
Gelijkheid en gezondheid
De redenen voor het invoeren van de gratis schoolmaaltijd draaien allemaal om gelijkheid en gezondheid. In 1946 ging het vooral om sociale hervorming. Hierbij kon een sociale schoolmaaltijd niet missen, gezien als een onmisbaar component op scholen. De belangrijkste argumenten van voorstanders waren sociale gelijkheid, slechte eetgewoontes afleren, ondervoeding tegengaan, kinderen op laten groeien tot gezonde staatsburgers en het argument dat het opvoeden van kinderen een gedeelde taak is van zowel het gezin als de staat. Nog een belangrijke reden voor het invoeren van gratis schoolmaaltijden was om vrouwen meer vrijheid te geven om fulltime te werken. Door maaltijden op school te bieden, hoeven vrouwen niet thuis te blijven om lunch te maken.
Sinds 1946 is er veel veranderd in de samenstelling van de maaltijd. In 1921 werd de National Food Agency (Livsmedelsverket) verantwoordelijk voor het voedingsadvies voor de maaltijden. Vanaf 2011 ligt de focus en het doel van de schoolmaaltijd nog meer op gezondheid. Tegenwoordig is de aanpak van de schoolmaaltijd nog altijd gericht op ondervoeding, maar meer richting qualitatieve ondervoeding. Net als in Nederland is obesitas een toenemend probleem in Zweden. De schoolmaaltijd moet nu ook aansluiten bij de nieuwe behoeftes van de samenleving en is daarom gebaseerd op de Nordic Nutrition Recommendations.
Pedagogische maaltijd
De Zweedse schoolmaaltijd word gezien als onderdeel van het onderwijsprogramma. Sinds 1972 is het gebruikelijk voor docenten en andere volwassenen op school om samen te eten met de schoolkinderen. De reden hiervoor was omdat kinderen leren van volwassenen door gedrag te imiteren en dat samen eten met volwassenen zou zorgen voor meer orde en rust in de eetzaal. Dit kreeg de term pedagogische maaltijd. In recente jaren heeft de maaltijd als leermoment meer aandacht gekregen en ligt de focus op een goede sfeer creëren tijdens maaltijden en leren over voeding.
Wie regelt de maaltijden?
Publieke school lunches worden tegenwoordig ingekocht via de gemeentes of private catering bedrijven. Soms worden de lunches in een centrale keuken van de gemeente gemaakt, waarna het warm of koud naar de scholen word getransporteerd. In andere gevallen maken de scholen zelf het eten klaar in een eigen keuken, of koopt de school zelf via een cateraar maaltijden in.
Omdat het om grote bedragen gaat bij het inkopen van het eten gaat dit via een aanbestedingssysteem volgens de EU richtlijnen. Wel worden er bepaalde eisen aan het voedsel gesteld, bijvoorbeeld op de kwaliteit en smaak van de ingrediënten. De richtlijn van de National Food Agency voor het inkopen van de maaltijden is gebaseerd op het meal model, waar de maaltijden aan moeten voldoen (Fig. 1).
Publieke perceptie
Hoewel de Zweedse schoolmaaltijd vaak wordt geprezen door buitenstaanders, heeft de maaltijd in Zweden een slechte reputatie, die mede veroorzaakt is door de media en institutional stereotyping. Er gaan bijvoorbeeld horrorverhalen en filmpjes rond over spaghetti die uit een pan op de vloer viel en daarna gewoon werd geserveerd in de kantine.
In een studie uit 2012 door Persson Osowski, is de publieke perceptie van schoollunches in Zweden onder de loep genomen. Door middel van etnografische methoden werden 192 mensen geïnterviewd met verschillende leeftijden om te achterhalen wat de publieke perceptie is van de schoolmaaltijden. Drie thema’s kwamen naar voren: de schoolmaaltijd as een tweede klas maaltijd, de ideale maaltijd, en de maaltijd als onderdeel van de Zweedse verzorgingsstaat.
Schoolmaaltijd als een tweede klas maaltijd
De schoolmaaltijden werden door informanten doorgaans negatief gevonden, vanwege de slechte kwaliteit van het eten, slechte omgeving en een negatief beeld van de werknemers in de kantine.
Volgens de auteur is het negatieve beeld deels verankerd in de cultuur via sociale constructies, waardoor het negatieve beeld door de generaties heen blijft ondanks positieve veranderingen. Verder is het ideaalbeeld van een schoolmaaltijd onhaalbaar vanwege onrealistische eisen (binnen een vast budget).
De ideale maaltijd
Het tweede thema bestaat uit de wensen voor een betere schoolmaaltijd. Informaten noemden bijvoorbeeld de wens om de schoolmaaltijd meer op de thuismaaltijd te laten lijken. Er word veel waarde gehecht aan de thuismaaltijd, die liefde en verzorging uitdrukt. Zo was de wens voor een rustigere eetomgeving gewenst en dat het eten op school word bereid. Verder was er een focus op keus: dat iedereen zou moeten mogen kiezen wat ze willen eten.
Onderdeel van de Zweedse verzorgingsstaat en de cultuur
Het laatste thema is de perceptie dat de schoolmaaltijd een onderdeel is van de Zweedse verzorgingsstaat en van de Zweedse cultuur. Al met al waren de informanten in eerste instantie negatief tegenover de maaltijden en kon er veel beter, maar was er toch een gevoel van waardering. Zo werd bijvoorbeeld genoemd dat het voor sommige kinderen de enige warme maaltijd op een dag was en dat het eten van een goede maaltijd onmisbaar is voor leren op school.
Voor volledige bronnenlijst email naar: kop-lnv@minbuza.nl
Nynke Blömer, 4 juli 2019, Kopenhagen