Landhervorming in Zuid-Afrika
De discussie rondom land reform loopt hoog op in Zuid-Afrika in een jaar waarin het ANC een nieuwe leider heeft gekozen (president Cyril Ramaphosa) en in aanloop naar verkiezingen in 2019 waarbij de regerende partij (het ANC) een stevige motie heeft aangenomen om landonteigening zonder compensatie mogelijk te gaan maken.
De sociaal-economische ongelijkheid tussen het blanke en zwarte deel van de bevolking in Zuid-Afrika is meer dan 20 jaar na de apartheidsperiode nog enorm. Er wordt gesproken over een noodzakelijke tweede (sociaaleconomische) transformatie, waar land een belangrijk onderdeel van uitmaakt. Landhervorming is een beladen en belangrijk symbolisch onderwerp omgeven door sterke gevoelens van historische onrechtvaardigheid en economische ongelijkheid.
Nog steeds reflecteert de landverdeling de nalatenschap van apartheid en is het grootste deel van de landbouwgrond in handen van de naar schatting 35.000 (voornamelijk blanke) commerciële boeren. De naar schatting 100.000 opkomende zwarte boeren bewerken voornamelijk kleine stukken land of doen aan ‘subsistence farming’.
Weinig vooruitgang
In de afgelopen jaren zijn talloze strategieën, beleidsstukken en wetsvoorstellen langsgekomen om landhervorming te bespoedigen, maar feitelijk is er weinig vooruitgang geboekt onder het ANC-bewind. Sommigen wijten dat aan een gebrek aan politieke wil en anderen, aan een overdaad aan bureaucratie. Artikel 25 van de grondwet, dat onteigening van bezit (w.o. land) mogelijk maakt tegen compensatie, is volgens experts onbenut.
Een high level panel onder leiding van voormalig president Mothlante heeft in november 2017 aangegeven dat het vooral schort aan implementatie: het aannemen en uitvoeren van ondersteunende wetgeving gaat veel te traag, huidige wetgeving is deels ook onduidelijk, er gaat te weinig land in eigendom over (waardoor financieringsmogelijkheden voor nieuwe eigenaren nihil zijn) zowel op het platteland als in stedelijk gebied. De staat blijft vaak eigenaar, land wordt langdurig in pacht uit gegeven. Er is sprake van toenemende corruptie bij de herverdeling, er wordt te weinig support gegeven (financiële middelen, kennisoverdracht) na de herverdeling aan nieuwe eigenaren en de registratie van land is beneden peil. Na een piek in 2007-2009 is er een gestage afname van herverdeling te zien in ha. Landonteigening zonder compensatie is volgens dit panel niet het probleem en ook niet de oplossing volgens deze rapportage.
Voedselzekerheid bevorderen
De nieuwe ANC president Ramaphosa benadrukt dat landonteigening zonder compensatie geen “smash and grab” mag worden en dat het moet worden uitgevoerd op een manier die de landbouwproductie en voedselzekerheid zal bevorderen. Land dient terug gegeven te worden aan diegenen die het onder koloniaal bewind en apartheid zijn kwijt geraakt maar zonder de economische groei en werkgelegenheid te ondermijnen.
Investeerders en boerenbelangenorganisaties zoals Agriforum, Agbiz en AgriSA waarschuwen voor de enorme negatieve gevolgen die een beleid van onteigening zonder compensatie zou hebben en verwijzen regelmatig naar Zimbabwe-scenario’s.
Dialoog
President Ramaphosa die een agenda voert die economische voorspoed moet brengen probeert buitenlandse investeerders gerust te stellen door te stellen dat een en ander ordentelijk zal verlopen en in samenhang met andere instrumenten zal worden uitgevoerd. Volgens plan zouden die nieuwe voorstellen augustus 2018 gepresenteerd moeten worden. Overigens is voor een grondswetsaanpassing een tweederde meerderheid in het parlement nodig. Vraag is of die massa wordt bereikt.
De Zuid Afrikaanse regering voert een dialoog ook met buitenlandse vertegenwoordigingen in Zuid Afrika, de Nederlandse ambassade neemt daar ook aan deel.
