Nieuwe realiteit op Russische kaasmarkt
Door de Russische sancties in augustus 2014 is de export van Nederlandse en EU-kaas naar Rusland geheel stilgevallen. Een pijnlijke klap voor de Nederlandse kaasexport, want Rusland was goed voor bijna 10 procent van de totale Nederlandse kaasafzet. Wat zal gebeuren als de sancties in de toekomst opgeheven worden en hoe kunnen Nederlandse bedrijven hierop inspelen?
De Russische invoerverboden voor onder meer zuivel waren een harde klap voor exporteurs van Nederlandse en EU-kaas. Maar ook de Russische consument had het nakijken, want ongeveer de helft van alle kaas werd geïmporteerd. Kaas uit Wit-Rusland en Zuid-Amerika kan de weggevallen invoer bij lange na niet compenseren. Hoewel de binnenlandse Russische kaasproductie een stijgende lijn vertoont, blijft de kwaliteit ervan ver achter bij de EU-producten en zijn de prijzen bijna net zo hoog.
Meer vraag naar smeltkaas
Naast deze sancties ondervindt de Russische consument vooral de gevolgen van een flinke economische recessie, de waardedaling van de roebel en de hoge inflatie (13 procent in 2015). De besteedbare inkomens zijn gedaald en de Russische consument schakelt over op goedkopere producten.
Voor kaas vertaalt zich dat bijvoorbeeld in meer vraag naar smeltkaas, waarbij sommige merken handig inspelen op de patriottische stemming in het land, zoals Druzhba dat men nog kent uit de Sovjet-tijd. Hoewel de waarde van de kaasverkoop in roebels in 2015 nog steeg, vertoonde het volume van de kaasafzet een dalende lijn, vooral door het wegvallen van de EU-kaas.
In 2015 was er sprake van een grote daling van de Russische kaasinvoer met 36,5 procent tot 201.000 ton, de sterkste daling van alle zuivelcategorieën (bron: The Dairy News). De kaasinvoer is nu minder dan de helft van de 440.000 ton uit 2013. Bedacht moet worden dat EU-kaas traditioneel het topsegment in de markt bediende en daarvoor is geen alternatieve buitenlandse leverancier gevonden. Zwitserse kaas komt nog wel binnen, maar ook die aanvoer is in 2015 gedaald.
Importsubstitutie
De Russische overheid heeft haar invoerbeperkingen uit augustus 2014 uitgelegd als een zaak van nationale veiligheid en als een doelbewuste keuze om tot meer zelfvoorziening te komen. Lokalisering en importsubstitutie zijn de sleutelwoorden van het Russisch economisch beleid geworden.
De landbouw heeft hiermee de lang gezochte steun in de rug gekregen om de productie op te voeren. Daarvoor zijn rentesubsidies en andere financiële steunmaatregelen voor investeerders beschikbaar gesteld.
De resultaten in de melkveehouderij en zuivelsector zijn tot nu toe wisselend. De totale melkproductie stagneert al jaren en daarin lijkt maar langzaam verbetering te gaan komen. De productie van harde kaas daarentegen groeide de afgelopen twee jaar met 18 procent en die van smeltkaas met 15 procent.
Kwaliteit loopt terug
Daar moet wel bij worden aangetekend dat er zorgen zijn over de kwaliteit van deze producten. Er zijn diverse signalen van de controlerende instanties Rosselkhoznadzor en Rosprotrebnadzor dat in een aanzienlijk deel van de Russische harde kaas plantaardige melkvetvervangers worden gebruikt zoals palmolie en dat die producten eigenlijk niet de naam kaas zouden mogen hebben. De invoer van palmolie is volgens de Federal Customs Service van Rusland in 2015 met maar liefst 26 procent gestegen. Zeer tot ongenoegen van de melkveehouders. Er gaan stemmen op om een accijns van 30 procent op invoer van palmolie te introduceren en om etiketteringsvoorschriften aan te scherpen, maar besluiten zijn nog niet gevallen.
Nog steeds liggen de bekende kaastypen in de schappen: Gouda, Edam, Cheddar, Maasdam, Gollandskiy, maar de vraag is steeds vaker: wat eet je dan eigenlijk? Bovendien zijn de prijzen in roebels niet lager dan voorheen voor de ingevoerde kaas.
Opkomst kleine kaasmakerijen
Er is daarnaast sprake van een vrij dynamische ontwikkeling van kleinschalige kaasmakerijen, zeg maar boerderijkaas. Met een betrekkelijk kleine investering en in korte tijd kunnen boeren dit van de grond tillen. Melktekorten spelen daarbij minder en ze voorzien in een niche van boerderijkazen die voorheen door EU-kazen werd ingenomen. De markt beperkt zich vooralsnog tot de grote steden Moskou en St Petersburg. In de regio’s buiten deze steden vindt de consument deze producten nog te duur.
De kleine kaasmakers lopen aan tegen moeilijkheden bij het registreren van hun bedrijven, het verbod op gebruik van niet-gepasteuriseerde melk voor kaasproductie, slechte toegang tot overheidssubsidies en afhankelijkheid van import van kaasbacterieculturen en andere productiematerialen. En er is een gebrek aan specialisten, kennis, opleidingen en trainingen, een probleem waar de hele zuivelketen mee kampt. Hierdoor loopt de ontwikkeling van de kleinschalige kaasmakerij inmiddels tegen grenzen aan.
Wat als sancties wegvallen?
Er is wel wat veranderd in Rusland sinds de invoering van de sancties: de focus is volledig gericht op zelfvoorziening, de consument heeft minder te besteden, de roebelkoers is stevig gedaald en de patriottische stemming onder consumenten doet ze vragen naar ‘made in Russia’ producten.
Russische producentenorganisaties dringen doorlopend aan op voortzetting van de invoerbeperkingen voor kaas en andere zuivelproducten als sancties van tafel zouden gaan. Dat daarvoor ook andere instrumenten ingezet kunnen worden zoals veterinaire regelgeving (bedrijvenlijsten, inspecties) weten we al vanuit het verleden.
Minister van Landbouw Tkachev heeft gezegd dat Rusland binnen twee a drie jaar geen kaasimport meer nodig zal hebben als een aantal geplande investeringen in grootschalige kaasproductie gerealiseerd zullen zijn. Hij is er van overtuigd dat de Russische landbouw na opheffing van sancties de concurrentie met import zal kunnen weerstaan.
Structurele problemen
Toch is de vraag hoe realistisch dit is. Er zijn grote structurele problemen bij de ontwikkeling van lokale melkproductie. Hoewel de roebelkoers Russische producten concurrerender heeft gemaakt, ligt de producentenmelkprijs in Rusland boven die van de EU als rekening wordt gehouden met kwaliteit en vet- en eiwitpercentages.Mede door het gebrek aan invoeralternatieven voor luxe kaas en de problemen die er in Rusland zijn om een kwalitatief vergelijkbare kaas te produceren, zou een deel van de EU-kaasexport zich toch kunnen herstellen. Maar zo’n grote kaasmarkt als voorheen lijkt Rusland voorlopig niet meer te worden.
Nederlandse bedrijven
Bedrijven die niet afhankelijk willen zijn van grillige handelsbelemmeringen zullen voor de vraag komen te staan of zij de Russische kaasmarkt willen behouden door lokaal te gaan produceren. Als het aan de Russische autoriteiten ligt, zijn Nederlandse bedrijven van harte welkom om in Rusland kaas te komen maken. Buitenlandse investeerders in de voedingsmiddelenindustrie zijn door alle ontwikkelingen echter terughoudend geworden in Rusland.
Voor toeleveranciers van equipment en partijen die kunnen bijdragen aan verbeteringen in de hele zuivelketen liggen er zeker kansen al is het zaak hier goed voorbereid op de markt te komen. Waar Rusland voorheen de markt was met de hoge marges ten opzichte van de risico’s, zijn de risico’s flink toegenomen en staan de marges enorm onder druk.
Philip de Jong, landbouwraad Rusland en Kazachstan
mos-lnv@minbuza.nl
April 2016