De erfenis van het College Von der Leyen: terug- en vooruitblik

Hoogtepunten en uitdagingen in de landbouwsector

Op landbouwgebied was de goedkeuring – na langdurige onderhandelingen - van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) voor 2023-2027 een hoogtepunt. Met de introductie van de Nationaal Strategische Plannen (GLB-NSP), ecoregelingen en 25% oormerking van directe betalingen voor milieu- en klimaatbijdragen heeft het GLB een belangrijke volgende  stap op de weg van de groene transitie gezet.  Specifiek voor Nederland was het binnenhalen van een nieuwe nitraatderogatie een belangrijk politiek resultaat, evenals, het voorstel het gebruik van RENURE (REcovered Nitrogen from ManURE) als alternatief voor kunstmest toe te staan.

De COVID-19 pandemie en de Russische invasie van Oekraïne hebben de beleidsagenda van de EU sterk beïnvloed, met grote gevolgen voor de landbouw- en visserijsector. Voedselzekerheid en strategische autonomie zijn urgente thema's geworden, tot op het niveau van de Europese Raad van staatshoofden en regeringsleiders. De oorlog heeft indirect geleid tot hogere inputprijzen voor energie, brandstof en kunstmest Dit wakkerde boerenprotesten in heel Europa aan, met als resultaat maatregelen zoals de vereenvoudiging van het GLB en versterking van de positie van boeren in de voedselketen. De ambities voor een groene, duurzame transitie zijn hierdoor bijgesteld en de focus is meer op voedselzekerheid komen te liggen.

De Brexit-onderhandelingen hebben een grote impact gehad op de visserijsector. Ze leidden niet alleen  tot het verlies van cruciale visgronden voor de EU. Ook het pulsverbod uit 2019 betekende een grote klap voor de Nederlandse visserijsector.

Visserijcommissaris Sinkevicius kreeg als opdracht om het visserijbeleid te integreren in de Europese Green Deal, waardoor visserij en de blauwe economie nu onderdeel zijn van de voorstellen. Zijn visie op het Gemeenschappelijk Visserijbeleid, gepresenteerd in het Visserijpakket van 2023, stuitte echter op kritiek vanwege financiële beperkingen en ontoereikende wetenschappelijke onderbouwing. Ondanks aanvankelijke weerstand besloot de Commissie de aanlandplicht te evalueren, mogelijk beïnvloed door hervormingsplannen in het Verenigd Koninkrijk.

Inspanningen voor efficiëntere controle en toezicht leidden na vijf jaar onderhandelen tot een nieuwe Controleverordening, inclusief cameratoezicht voor de aanlandplicht, harmonisatie van sancties en regels voor toezicht op recreatieve visserij. Commissaris Sinkevicius boekte ook succes in de strijd tegen Illegal, Unreported and Unregulated (IUU)-visserij met overeenstemming over het uitbannen van schadelijke visserijsubsidies tijdens de 12^e WTO-conferentie, hoewel verdere afspraken over de visserijsubsidies strandden door toenemende zorgen over mogelijke belemmeringen voor de duurzame transitie.

De voortvarende uitrol van de Farm to Fork-strategie door de Commissie stuitte op weerstand van diverse lidstaten, delen van het EP en andere belanghebbenden, niet alleen vanwege de snelle opeenstapeling van wetgeving, maar ook vanwege het gebrek aan dialoog met boeren. Commissievoorzitter Von der Leyen tracht dit te herstellen met de Strategic Dialogue, een multistakeholder overleg over de toekomst van de EU-landbouw. De uitkomst hiervan wordt begin september verwacht.

Nederland betreurt het uitblijven van een voorstel over een Raamwerk voor duurzame voedselsystemen, verondersteld als essentieel voor de Farm to Fork-strategie. Dit Raamwerk had een gelijker speelveld binnen de EU voor duurzame productie en consumptie kunnen creëren.  Gezondheidsgerichte etiketten op voedselverpakkingen (FOPNL) zijn voor onbepaalde tijd uitgesteld na hevige tegenstand, evenals andere etiketteringsinitiatieven op het gebied van duurzaamheid, herkomst aanduiding en datum markering. Verder liggen er nog ongepubliceerde voorstellen over welzijn tijdens het doden en productiedieren en kregen burgerinitiatieven, zoals End the Cage Age en Fur Free Europe geen gehoor van de Commissie.

Hoewel de verwachtingen niet volledig zijn ingelost, blijven er voor Nederland kansen, zoals onderhandelingen over Nieuwe Genomische Technieken (NGTs), transport van levende dieren, teeltmateriaal en voedselverspilling. Vooruitgang is geboekt op niet-wetgevende gebieden zoals vogelgriepvaccinatie, waar Nederland en Frankrijk actief aan hebben bijgedragen. In de toekomst zou het eerder verworpen voorstel over gewasbeschermingsmiddelen (SUR) vanwege herziene groene, duurzame ambities mogelijk weer opgenomen kunnen worden in het werkprogramma van de Commissie.

 In tegenstelling tot de Farm to Fork-strategie, is de Commissie er op het gebied van milieu, natuur en klimaat wel in geslaagd om ambitieuze maatregelen uit te rollen, zoals Fit for 55 pakket om broeikasgasemissies te verminderen. Ook op het gebied van natuurherstel en biodiversiteit zijn belangrijke stappen gezet met initiatieven zoals de Europese Biodiversiteitsstrategie. Een van de meest besproken voorstellen was de natuurherstelverordening, gericht op het herstellen van beschadigde ecosystemen en het bevorderen van biodiversiteit om klimaatverandering tegen te gaan.

Verder zijn wetgevingsvoorstellen voortkomend uit de Europese Bossenstrategie 2030 en de Mededeling over duurzame koolstofcycliaangenomen, inclusief de Richtlijn Industriële Emissies, de Ontbossingsverordening, certificering van koolstofverwijdering en LULUCF (Land Use, Land-Use Change, and Forestry). Enkele nog lopende trajecten zijn onder andere de herziening van de Kaderrichtlijn Afvalstoffen met bindende doelstellingen voor onder meer voedselverspilling en het opzetten van een monitoringsraamwerk voor veerkrachtige Europese bossen.

De Europese Commissie is steeds meer een politiek orgaan geworden, met een sterkere focus op het bereiken van concrete resultaten, de zogenaamde "deliverables".  Het Europees Parlement (EP) heeft sinds het Verdrag van Lissabon (2009) aanzienlijk aan invloed gewonnen en staat nu op wetgevingsgebied gelijk aan de Raad van Ministers. Tijdens het mandaat 2019-2024 speelde het EP een cruciale rol, waarbij de Brexit de politieke verhoudingen herstructureerde en de coalitie van christendemocraten (EVP), sociaaldemocraten (S&D) en liberalen (Renew) hun machtspositie behielden. Roberta Metsola (EVP) werd halverwege het mandaat verkozen tot nieuwe EP-voorzitter, en onder haar leiding werden belangrijke klimaatwetgevingsvoorstellen afgerond. Het nieuwe EP (2024-2029) toont een verschuiving naar rechts met de centrumrechtse EVP wederom als winnaar. Dit veranderende politieke landschap zal zijn stempel drukken op de agenda voor de komende jaren. De Nederlandse vertegenwoordiging blijft grotendeels stabiel, ondanks enige verschuivingen tussen politieke groepen.

Met het einde van deze mandaatperiode in zicht en de recente verkiezingen voor het EP wordt duidelijk dat de politieke verhoudingen binnen de EU blijven evolueren. De verschuiving naar rechts in het nieuwe EP en de invloed van de dynamiek in lidstaten zullen de koers van het toekomstige EU-beleid bepalen. Het College Von der Leyen laat een erfenis achter van ambitieuze groene doelen en versterkte politieke samenwerking, maar ook van uitdagingen die nog moeten worden aangepakt.